SAVREMENE TENDENCIJE U ISTRAŽIVANJU NARODNE RELIGIJE
SAVREMENE TENDENCIJE U ISTRAŽIVANJU NARODNE RELIGIJE
Šta
se promenilo u istraživanju religije u poslednjih 20 godina? Filipović,
Zečević, Kulišić imali su pristup po kome su na građi iz 19. veka
rekonstruisali religiju Slovena pre primanja hrišćanstva. Danas se pod pojmom
narodne religije podrazumeva religija od primanje hrišćanstva do danas, a ne
pre primanja hrišćanstva. Ne traži se više poreklo te religije, već
hiljadugodišnja religija- i hrišćanska i prehrišćanska. Savremeni pristup se
bavi konkretnom religijom u tih hiljadu godina- njenim funkcijama, značenjima
itd. Religija kod Srba na Balkanu je seoska religija, jer su još i krajem 18.
veka gradovi bili gotovo nenaseljeni Srbima (zbog poraza u austro-turskim
ratovima morali su da se povlače). Do pre 20 godina ta religija nije
istraživana u svim segmentima. Jedan od tih segmenata je tabu, tj. posmatranje
sa suprotne strane- ne običaja, nego zabrana. Drugi segment je narodno
pravoslavlje, koje nije proučavano, za razliku od narodnog paganstva.
Narodna
religija se razvijala u 2 pravca, tj. kroz dva procesa:
1. hristijanizacija
nehrišćanskog
2. dehristijanizacija hrišćanskog Prvi proces je proučavan, a
drugi nije. Stvar je u tome što crkva uvek šalje iste poruke, ali se menjaju
primaoci-narod, i on ih prihvata na svoj način.
Narodna religija se danas ne
formira samo na relaciji pagansko-hrišćansko. Danas postoje takođe dva procesa:
''nacionalizacija'' religije i profanizacija- ljudi misle o religiji na
''naučni'' način, tj. proveravaju stvari i pokušavaju da ih objasne. Kada se promeni
problem istraživanja, menja se i metodologija. Ona se razvijala u različitim
pravcima, u zavisnosti od autora. Postoje 3 glavna pravca: 1.
funkcionalistički, uslovno rečeno (Bandić) 2. komunikacijski (Bandić) 3.
psihološki (Ćupurdija i Bojan Jovanović) U novije vreme- i interpretativni
pravac, po kome je čitava kultura niz simboličkih interakcija. 22
GLAVNE ETAPE U RAZVOJU NARODNE RELIGIJE
Rekonstrukcija
narodne religije je moguća, zato što se pojave iz duhovne kulture čuvaju mnogo
duže od pojava iz materijalne kulture, ili društvenog života. Izvori su iz 19.
i 20. veka, tj. na neki način zakasneli, ali pošto se pojave dugo čuvaju,
moguće je izvršiti rekonstrukciju na osnovu njih. Time se bave Zečević u
''Promene materijalne, a postojanost duhovne kulture u severoistočnoj Srbiji'',
i Filipović u '' Osnovni karakter i struktura narodnog verovanja u istočnom
delu Jugoslavije''.
Naša narodna religija je sinkretističkog karaktera, tj. ona
je skup raznorodnih elemenata koji mogu, a ne moraju da budu povezani. I danas
se u njoj kriju elementi iz različitih epoha i sa različitih prostora: još iz
praistorijske religije, zatim indoevropske, religije starobalkanskih naroda,
starih Slovena i univerzalni elementi. Mnogi istraživači pokušavali su da
rekonstruišu glavne etape,a naročito najstariji sloj. To se može označiti kao
prva etapa u razvoju. Oko najstarijeg sloj postoje različita mišljenja:
Čajkanović smatra da je to kult mrtvih, tj. predaka. On smatra da su gotovo svi
rituali, praznici, zabrane itd. na neki način povezani sa tim manističkim
kultom. Pokazalo se da je ovo mišljenje jednostrano, i da je osnova mnogo
složenija. Kod većine istraživača osnova je animističko-magijska, npr. kod
Filipovića i Kulišića, a ostali to podrazumevaju. Kulišić kaže: ''Iz narodnih
verovanja i običaja vidimo da su i priroda i čovek, kao i odnosi među ljudima,
našli svoj mistični odraz u animističkim shvatanjima. Ovim osnovnim shvatanjem
obuhvaćeni su priroda i ljudske zajednice, tako da animizam predstavlja osnovu
stare srpske religije i ima u njoj dominantno mesto. Animistička i demonistička
verovanja koja su redovno praćena mnogobrojnim magijskim i kultnim radnjama,
javljaju se u običajima vezanim za svaku akciju i za sve događaje od rođenja do
smrti''.
Drugim rečima, osnovu religije čini dinamičan odnos prema animistički
shvaćenom svetu, kroz magijsku i kultnu praksu. Međutim, svaka religija ima dva
aspekta: animistički i manaistički (razlike između duše i mane), a Kulišić nije
obratio pažnju na ovaj drugi. Takođe, nije primetio da religiju, osim rituala
čine i zabrane. Pored tih osnovnih animističko-manaističkih shvatanja, sledeći
stupanj, tj. etapa u razvoju narodne religije je demonologija. Postoji razlika
između demona (duha) i božanstva: demon je biće vezano za jedan entitet, a
božanstvo je biće koje upravlja redom stvari. Znači, postoji, na primer, duh
drveta, a božanstvo šume. Ono što mi danas nazivamo demonima nekad i jeste
vrsta božanstva, jer upravljaju klasom stvari (demoni bolesti, prirode,
sudbine)oni su ustvari božanstva nižeg reda. Klasifikaciju demona dao je
Zečević u ''Mitskim bićima srpskih predanja''. On nije pravio pomenutu razliku.
Podelio je demone na demone prirode, atmosferskih pojava, bolesti (obično
raznih epidemija, a glavni demon je čuma, odnosno kuga, a sada demon svih
epidemičnih bolesti), sudbine (suđenice na istoku, usud na zapadu), domaće
demone (oni deluju u kući- talason i uslužni duh), i ostali demoni koji ne mogu
da se svrstaju ni u jednu kategoriju. Tu su još ljudi-demoni (urokljivac,
zduhać, veštice), tj. čovek sa nekim osobinama demona; i demoni koji su nastali
od ljudi, pre svega vampir.
Treća etapa u razvoju narodne religije je
problematična, a to je stvaranje pravog panteona- sistema bogova sa višestrukim
funkcijama i izgrađenim kultom, a koji su međusobno u srodničkim, prijateljskim
ili neprijateljskim odnosima, kao i ljudi. Postoje etnografski, folkloristički,
lingvistički, likovni i retki pisani izvori iz kasnijeg perioda, tj. srednjeg
veka, ali o postojanju panteona kod starih Slovena pre primanja hrišćanstva
nema pisanih izvora. Čajkanović je iz kulta mrtvih izveo da je vrhovni bog mitski
predak srpskog naroda, da mu je nadimak Dabog, a ime mu nije poznato. On je
bog-donator i bog-putnik. Crn je, kao i sva htonska božanstva i ima ogrtač,
štap i kapu. Njegovi fetiši (predmeti koji se upotrebljavaju u njegovom kultu)
su verige i sekira, a životinja koja ga predstavlja je vuk. Rekonstrukcijom
panteona bavili su se i Trojanović i Filipović, na sličan način, preko kulta
Peruna. Smatrali su da je on bio vrhovni bog, bog atmosferskih pojava.
Koristili su se 23 lingvističkim izvorima, a tragove pronalaze naročito u
toponomastici, zatim ličnim imenima, imenima ritualnih povorki i biljke perun.
Živančević je tragao za kultovima Volosa ili Velesa, božanstva stoke i pastira.
Popović se bavio kultom Vida, božanstva svetlosti analizirajući Vidovdan. Činjenica
je da crkva htela da uništi pagansku religiju Slovena, ali pošto u tome nije
uspela, onda je hristijanizovala, kroz hrišćanske likove- samog Boga, svece,
đavola. Ovi autori analiziraju šta je to nehrišćansko u hrišćanskim likovima.
Ima indicija da je postojao panteon, ali ima i sumnji. Obično se ide na
analogiju sa ostalim narodima: Grcima, Rimljanima, Germanima itd. Dakle,
verovatno je postojao neki panteon, ali ne znamo kakav, ni da li je ličio na
panteone drugih naroda. Četvrta etapa u razvoju narodne religije je spajanje
hrišćanskog i prehrišćanskog, a ona je takva i danas. Postoje mnogi hrišćanski
likovi sa nehrišćanskim osobinama- npr. sveti Sava u nekim pričama. Odvijaju se
dva procesa: nacionalizacija- pravoslavlje dobija nacionalni predznak; i
profanizacija- ne odnose se prema bogu kao ubeđeni vernici, već kao
kvazi-naučnici, tj. moraju to da potvrde u kolektivnom ili individualnom
iskustvu.
STAROBALKANSKI
ELEMENTI
Istok Balkana bio je naseljen Tračanima, a zapad Ilirima. Naseljavanje
Slovena završeno je krajem 7. veka. Oni su tako došli u neposredan dodir sa
starosedeocima- i fizički i kulturno. Pod uticajem Vizantije, starosedeoci su
bili hristijanizovani, ali samo na površini, dok je unutrašnjost i dalje bila
paganska. Mnogi elementi religije ove dve grupe su slični, Gavaci kaže da su se
zato oni uzajamno pojačavali. Sličnosti između dve kulture doprinosi procesima
difuzije (prenošenja) i infuzije (primanja). Pretpostavlja se da smo primili
mnoge elemente starobalkanskih naroda. Na primer, u konstrukciji grobova i
načinu sahranjivanja, i verovatno u načinu ponašanja prilikom sahrane. Za
razbijanje sudova na grobu, na primer, postoje razna objašnjenja (da je to
analogna magija: kada se sud sastavi, pokojnik će se vratiti). Dalje, za kult zmije
se smatra da je postojao kod starobalkanskih naroda, i da su oni uticali da se
taj kult razvije i kod nas. Po arheološkim rezultatima, ovaj kult je još od
neolita razvijen kod ilirskih plemena na Balkanu (Bosna, Hercegovina,
Makedonija, Crna Gora, Albanija- to su tzv. južna ilirska plemena). Kod tog
stanovništva zmija je imala višestruku religijsku ulogu- bila je simbol
plodnosti, čak i htonsko božanstvo. Postoje dva pristupa: zmija se posmatra kao
totemska životinja, ili kao htonsko božanstvo i mitski predak Ilirius. Ne
poznajemo dovoljno ilirski jezik, ali ta reč verovatno i znači ''zmija''.
Tragovi sa tračkog prostora:
1. tragovi nekih božanstava- Milenko Filipović u
''Tračkom konjaniku'' piše o tome. Ne zna mu pravo ime, ime ''trački konjanik''
su dali naučnici, jer je na votivnim pločama (pločama zahvalnicama)
predstavljen u liku konjanika. Ploče su pronađene na prostoru koji su
naseljavali Tračani i Dačani: Banat, istočna Srbija, istočna Makedonija,
zapadna Rumunija, zapadna Bugarska. Konjanik ima ogrtač, štit i koplje, oko
njega su pas, lav i zmija, i dva orijentalna simbola- drvo života i rog obilja,
simboli koji ukazuju da je to božanstvo plodnosti. Filipović dovodi jedan
savremeni običaj, na Todorovu subotu, u vezu sa kultom tračkog konjanika, ali
ta hipoteza se ne može prihvatiti sa sigurnošću. Veruje se da se noć pred
Todorovu subotu pojavljuju nevidljivi jahači, ili konji bez jahača, koje
predvodi konjanik- sv. Todor, koji ima ogrtač. Te noći je zabranjeno, naročito
devojkama, da izlaze iz kuće, da im na čelu ne bi ostao beleg od kopita, ako ih
konj udari. Taj običaj postoji u istim krajevima gde je postojao i kult tračkog
konjanika, pa Filipović tako izvodi vezu, iako su između dva običaja prošle
hiljade godina.
2. na jugoistoku Srbije, na Petrovoj gori, pronađen je stari
žrtvenik.
U novije vreme tu su, na Đurđrvdan, žrtvovane cvećem okićene ovce, i
onda su njihovom krvlju mazana deca po obrazima, da bi bila zdrava. Prema
legendi, nekada su tu ovcu žrtvovali božanstvu koje je zamišljano kao jelen sa
zlatnim rogovima, ali jedne godine su zaboravili da to učine, i božanstvo je
naredilo da žrtvuju njega samog. Kao uspomena na taj događaj sada se svake
godine žrtvuje ovca.
Prema Srejoviću, to božanstvo se zvalo Cernonus, i bilo je
poštovano ne samo na Balkanu, nego i u Maloj Aziji. Srejović kaže da je ono ili
zamišljano u obliku jelena, ili je jelen bio njegova sveta životinja. Nađeni su
i tragovi ilirskih božanstava:
1. U Crnoj gori- verovatno se odnosi na
božanstvo koje se zvalo Bindus, božanstvo reka i izvora, čija je sveta
životinja jarac. Tatomir Vukanović nalazi trag ovog božanstva u legendi o
postanku Rijeke Crnojevića: lovci su jurili jarca da ga ubiju, on je pobegao u
pećinu, i kada su ga stigli i ubili, iz pećine je potekla reka. Vukanović kaže
da je to daleka reminiscencija na trag tog božanstva.
2. Špiro Kulišić smatra
da je u ilirskim poštovano i božanstvo Silvanus, božanstvo šume, stoke i
pastira. U Crnoj Gori i Hercegovini, kada na Božić, tj. na početku nove godine,
u kuću dolazi položajnik, to mora da bude upravo čobanin. Po Kulišiću, Silvanus
je početkom svake godine dolazio u domaćinstvo da njegovim članovima obezbedi
dobrobit tokom cele godine, a to isto radi i položajnik. Postoje i druge, manje
detaljnije analize. Na primer, Čajkanović smatra da se tragovi božanstava ne
nalaze samo u verovanjima i običajima, nego i u epskoj poeziji. Ciklusi pesama
o Milošu Obiliću i vojvodi Momčilu kriju u sebi elemente mitskih junaka kod
starobalkanskih naroda. Lingvista Milan Budimir bavio se jednom pećinom u
blizini Podgorice koja se zove Dajbaba. Budimir kaže da je u velikom delu
Evrope, a naročito na Bliskom istoku, bio je rasprostranjeno božanstvo majke
zemlje, ili velike majke, a na Balkanu ona se zvala ??Tibela?? Osim pogrebnih
rituala, tragovi postoje i povorkama ritualnih maski (novogodišnjim i
božićnim), zatim u običaju oblačenja neveste u crvenu kabanicu (u
starobalkanskoj religiji, crvena je zaštitna boja u kritičnim trenucima). To je
religija stočarskih naroda. Dakle, postoje indicije, ali e postoje dokazi o
starobalkanskim elementima u našoj narodnoj religiji. Osim tračkih i ilirskih,
postoje i tragovi ''viših'' kultura- rimske i grčke.
Na Balkanu je postojala
rimska provincija Ilirik. Kada su se Sloveni doselili, tu više nije bilo Rimljana,
ali su elementi došli preko romanizovanog starobalkanskog stanovništva. Na jugu
je bila Vizantija, u kojoj su apsorbovani elementi grčke kulture. Ovi elementi
su izuzetno retki, i teško ih je identifikovati. Na primer, rusalje u
severoistočnoj Srbiji- u Rimu su postojale rozalije; dakle, prebačen je naziv,
ali ne i sam običaj. U severnoj Makedoniji povorka ljudi koji idu od kuće do
kuće i nose mačeve (prave ili drvene), i ukrste ih nad bolesnikom da bi
ozdravio, zove se rosalije. U severoistočnoj Srbiji rusalje na Duhove padaju u
trans (neke stvarno, a neke ne) i komuniciraju sa mrtvima. Postoje i mitska
bića rusalje: to su duše utopljenih devojaka, koje jednom godišnje izlaze iz
vodenog carstva i hodaju po okolini, a veruje se da će onaj ko ih sretne poludeti.
Dakle, isti termin se upotrebljava za tri različite stvari, pa znači da je više
primljena rimska terminologija, nego sam običaj. Kod nas su koledari obredna
povorka na Božić, neka vrsta kolektivnog položajnika, a u Rimu je postojao
praznik Kalende, to su dani do Božića. Više u zapadnim krajevima, na primer, na
jadranskim ostrvima, postoji običaj biranja kralja. U Rimu bi izabrali jednog
roba, i dali mu sve počasti koje pripadaju Cezaru, a na kraju tog dana bi ga
ubijali. Na ostrvima, jedan meštanin na jedan dan ima neka, prividna, šaljiva
obeležja vladavine, ali ga na kraju dana ne ubijaju. Rimski imperatori
zamišljani su kao polubožanstva. Trajan i Dioklecijan koji su vladali i našim
krajevima, vezani su za kult bića sličnih đavolu: oni su ispod mostova, pored
vode vezani lancima, a kada hoće da se oslobode kovač udari u nakovanj i lanci
se obnove. Grčki tragovi uglavnom se odnose na terminologiju, npr. suđaje,
suđenice se u nekim krajevima nazivaju oresnice. Postojao je vizantijski
general German, koji je ratovao sa Slovenima, a u našoj narodnoj religiji
postoji biće atmosferskih pojava koje se zove german, kao i lutka koja se
koristi u njegovom ritualu.
ORIJENTALNI ELEMENTI
Naši preci doselili su se sa istoka
na Balkan. U staroj domovini bili su pod dve vrste uticaja: iranskim i iz
centralne Azije (uticaj turanskih naroda). Smatra se da ovoj drugoj grupi
pripadaju šamanizam, tragovi egzorcizma i kultovi nekih životinja, npr.
medveda. Iranski su ustvari indoevropski uticaji (iz Irana, Indije) i to
najviše u terminologiji. Najvažniji termin je bog- bhaga, što na indijskom
znači bogatstvo. Od običaja to su nošenje bele boje u žalosti (kod starih
Slovena, a u nekim krajevima i u 20. veku). Sloveni su najsnažnije orijentalne
uticaje doživeli na Balkanu, npr. uticaj mitraizma (kult iranskog boga Mitre),
ali on je došao preko Rimskog carstva. Iako su Rimljani otišli sa Balkana
između dve ere, a Sloveni se doseljavali do 7. veka, starobalkansko
stanovništvo je bilo romanizovano, pa su uticaji išli preko njih. Sve najveće
religije- hrišćanstvo, islam, budizam, nastale su na Orijentu. Južno od
slovenskih teritorija nalazila se hrišćanska Vizantija, koja je nametala veru
preko svojih misionara.
Od 19. veka odvija se i proces nacionalizacije: više od pola ljudi veruje da su svi sveci Srbi, jer je crkva posrbila njegova imena. Drugi proces je profanizacija: ljudi, kao pseudonaučnici traže dokaze da bi verovali (npr. u kolektivnom ili ličnom iskustvu). U vreme ''novih'' ratova hrišćanski bog liči na nacionalnog, ili je jedan, ali je Srbima najviše naklonjen. Dakle, narod ima svoje viđenje sveta i u skladu da njim shvata i hrišćanstvo. 26
Коментари