Radmila Radić: Narodna verovanja, religija i spiritizam u srpskom društvu
Radmila Radić: Narodna verovanja, religija i spiritizam u srpskom društvu 19. i u prvoj polovinu 20. veka. 2009. Beo-grad: Institut za noviju istoriju Srbije, 295 str.
Knjiga "Narodna verovanja, religija i spiritizam u srpskom društvu 19. i u pr-voj polovini 20. veka" dr Radmile Radić prati razvoj i širenje spiritizma u Srbiji. Kako sama autorka kaže "cilj ovog istra-živanja predstavlja pokušaj doprinosa društvenoj istoriji Srbije budući da govo-ri o nekim aspektima svakodnevnog ži-vota jednog dela stanovništva koji su do sada bili gotovo potpuno nepoznati". Ra-dićevu pre svega zanima kako se i zbog cega spiritizam primio u srpskom dru-štvu i koliko je na to imala uticaja situa-cija u samoj pravoslavnoj crkvi. Arhivski izvori od kojih autorka polazi u istraživa-nju su crkvena i državna štampa kao i popularna spiritisticka literatura i štampa toga vremena. Autorkino interesovanje za pojavu spiritizma na našim prostorima potaknuto je slucajnim pronalaženjem dokumenta pod nazivom "Duhovni rad na izmirenju dveju srpskih dinastija" u Arhivu Jugoslavije, u fondu Dvora, u ko-me se pominju spiritisticke seanse koje su držane u Srbiji i Beogradu prvih dece-nija 20. veka. Knjigu cine dva poglavlja: "Narodna verovanja, religija i razvoj du-hovnog života" u kome se prikazuju obi-caji i verovanja srpskog naroda, i opšte prilike u crkvi koje su cinile plodno tlo za razvoj spiritizma, ciji se dolazak i ši-renje detaljno predstavljaju u drugom po-glavlju.
http://www.bgcentar.rs/images/stories/Datoteke/novosti%20iz%20proslosti%20-%20radmila%20radi.pdf
Srbiju, cije je stanovništvo većinom živelo na selu, 19. i pocetkom 20. veka karakteriše
nizak standard života i nivoa obrazovanja. Živelo se u lošim uslovima, stopa rađanja je bila među najvišima u Evropi, ishrana je bila nekvalitetna i jed-nolicna, higijena loša, alkoholizam ras-prostranjen, a lekara i medicinskog oso-blja nije bilo dovoljno što je dovelo do lošeg stanja zdravlja naroda i stalnog ra-sta stope smrtnosti od raznih bolesti. Na-rod, prilicno bespomoćan u suocavanju s bolestima i smrću, oslanjao se na suje-verje i praznoverice, naviknut na nadri-lekare i lecenje pomoću bajanja i vraca-nja.
Autorka se u tumacenju narodne reli-gije Srba oslanja na istraživanja domaćih etnologa i antropologa koji su se bavili ovom temom. Srpska narodna religija je paganskog karaktera odnosno, smatra se da proces hristijanizacije kod Srba nije bio završen i u praksi su paralelno funk-cionisala i opstajala i narodna verovanja i hrišćanstvo. Narod je verovao u sudbin-sku predodređenost, u duhove, vile, đa-vole, vampire, zduhaće, ale i druga tajan-stvena bića za koja se verovalo da se no-ću pojavljuju oko vodenica, mostova, vi-rova, gustih šuma, groblja, crkava... Predstave o smrti i životu posle smrti imale su veoma važnu ulogu. U narodnoj religiji Srba preovlađuje animisticka koncepcija smrti koja se zasniva na uve-renju da u trenutku covekove smrti duša napušta telo.
U sledećem podpoglavlju prikazuju se verske prilike i razvoj duhovnog živo-ta u Srbiji. Radićeva piše da se o hrišćan-skoj veri i dogmama malo znalo i da je ritualno verovanje kod pravoslavnog sve-ta bilo na niskom stupnju jer se uglav-nom svodilo na poštovanje postova i ver-skih praznika. Zbog oslabljenog uticaja crkve pravoslavlje se mešalo s ostacima paganstva i praznovericama koji su bili veoma rašireni krajem 18. i tokom 19. veka. Sama pravoslavna crkva bila je za-hvaćena nemoralom i korupcijom, sve-štenstvo je bilo nedisciplinovano, razu-zdano i gramzivo. Preovlađivali su sve-štenici-nebogoslovi skromnog obrazova-nja, a samostalnih bogoslovskih radova je bilo veoma malo. Autorka naglašava a je u Srbiji bila konstantna tendencija da se crkva i njeni poslovi podrede drža-vi. Mnogi sveštenici i monasi su bili više u službi nacionalnoj ideji nego veri, bili su agilniji u vođenju politickih poslova nego obavljanju verskih dužnosti. Bitan sadržaj verskog života sacinjavalo je odr-žavanje patrijarhalnih obicaja koji su vr-šeni u krugu porodice bez stroge hrišćan-ske dogmatike i crkvene discipline na-metnute odozgo. Shvatanja obicnih ver-nika odnosila su se na slobodno tumace-nje vere uz ostatke paganstva. Radićeva zakljucuje da se za većinu stanovništva tokom 19. i prve polovine 20. veka mo-glo reći da niti su bili privrženi religiji niti antireligiozni, već indiferentni. Vero-vanja su im u velikoj meri bila eklekticna i nekonzistentna, držali su se i narodnih verovanja i hrišćanske vere.
Drugi deo knjige posvećen je dolasku i širenju spiritizma u Srbiji. Spiritizam dospeva na naše prostore tokom druge polovine 19. veka posredstvom literature, štampe i medijuma koji iz Beca dolaze u Beograd. Prizivanje duhova u Srbiji se upražnjavalo u građanskim krugovima, jer su pobornici spiritizma većinom bili intelektualci koji su citali i prevodili stra-nu literaturu i potom to objavljivali u do-maćim listovima. Casopisi posvećeni ovoj pojavi imali su mali tiraž i ogranice-no trajanje. Na prelazu iz 19. u 20. vek kada je spiritizam u Srbiji bio u punom jeku izlazilo je nekoliko casopisa poput listova "Dositije", "Tajanstveni svet", "Dva sveta", "Glas istine" i "Duhovni svet" ciji su najznacajniji autori i clanci prikazani u ovoj knjizi. U clancima u ca-sopisima i publikacijama se posebno na-glašavalo da otmen svet veruje u spiriti-zam, što je trebalo da predstavlja kljucni dokaz njemu u prilog. Zastupnici spiriti-zma su na njega gledali kao na "eksperi-mentalnim putem utvrđeno saznanje da postoji duša i posle telesne smrti" i sma-
trali su da on može da "odvrati srpski na-rod od bezverja jer on nije zaglupljivanje mozga već nauka". U hrišćanskim listo-vima pisano je kako je spiritizam moda dospela iz Amerike, koja istinitu veru za-menjuje s novim i opasnim sujeverjem, da predstavlja obmanu od strane šarlata-na... Pisalo se i da spiritisti stupaju u ve-zu sa pristalicama socijalizma u Americi i da on predstavlja ozbiljan problem kako za crkvu tako i za državu. Ipak, Radićeva napominje kako je "Glasnik pravoslavne crkve" prilicno mlako reagovao na posto-janje spiritizma u zemlji.
Naredna podpoglavlja su posvećena istaknutim srpskim spiritistima Cedomi-lju Mijatoviću i Dragutinu Iliću. Cedo-milj Mijatović bio je jedan od najpozna-tijih spiritista, ezotericara i istraživaca paranormalnih pojava u Srbiji, i upravo se on oznacava kao "ucitelj i otac srp-skog spiritizma". Bio je istoricar, knji-ževnik i diplomata, clan SANU, inten-zivno ukljucen u politicki život. Autorka piše da je Mijatović imao kljucan uticaj na širenje spiritizma u Srbiji, kojeg je shvatao kao mogućnost opštenja s ono-stranim svetom bez napuštanja tradicio-nalnih pravoslavno-hrišćanskih uverenja. Dragutin Ilić je bio urednik i saradnik ra-znih casopisa krajem 19. i pocetkom 20. veka. Ilić je bio prvi srpski pisac koji je opisao svoja spiritisticka iskustva i poku-šao naucno da ih objasni. U svojim pri-povetkama i romanima pisao je o para-normalnim senzacijama, snovima, spiriti-stickim doživljajima i seansama. Sma-trao je da je spiritizam filozofsko-ekspe-rimentalna disciplina, i nastojao je da pronađe kompromis između hrišćanstva i hrišćanske crkve s jedne strane i svih ostalih religija u svetu, kao i sa okulti-zmom, odnosno parapsihologijom s dru-ge strane. Cedomilja Mijatovića, Lazara Komarcića i Dragutina Ilića pored spiri-tizma povezivalo je i to da su se sva tro-ica bavila politikom, književnošću i no-vinarstvom.
Autorka potom razmatra vezu između spiritizma i bogomoljackog pokreta koji spontano nastaje među seljaštvom kao re-akcija na oslabljenu crkvenost u narodu. U pocetku pokret nije imao nikakvu orga-nizaciju, opšte ime niti jasnu orijentaciju. Bogomoljci su cesto dovođeni u vezu s misticizmom i spiritizmom, i smatrali su Cedomilja Mijatovića svojim pokretacem. Poput spiritista, u smrti su videli tranziciju na neko bolje mesto. Episkop Nikolaj je na bogomoljce gledao kao na spontani po-kret srpskih seljaka, proste pobožne ljude, i za glavne pokretace smatrao je Milana Bozoljca i Dragoljuba Milivojevića. Cr-kva je nastojala da ovaj pokret ne izađe iz njenih okvira pa je bogomoljacki pokret ozvanicen blagoslovom crkve 1920. godi-ne kada dolazi i do pokretanja lista "Bo-gomolja" i tada ime bogomoljac postaje opšti naziv. Osnivanje Narodne hrišćan-ske zajednice imalo je za cilj moralni pre-porod naroda, a NHZ je stajala iza raznih izdanja vezanih za spiritizam, prorocan-stva, otkrovenja.
U perodu između dva svetska rata kriticari spiritizma su bili glasniji od nje-govih podržavalaca - crkvena štampa je bivala sve odlucnija u osudi spiritizma, pozivala je spiritiste da se pokaju, kritika je bila upućena i od strane nekadašnjih pristalica iz redova bogomoljackog po-kreta koji dobija institucionalne-crkvene okvire i poziva zabludele spiritiste da se pomoću Boga vrate na pravi put. Broj spiritistickih casopisa naglo opada te se spiritizam tokom 30-ih godina 20. veka povlaci gotovo u potpunosti iz javne u privatnu sferu delovanja. Prema autorki spiritizam je u Srbiji bio "prerađen ili pronarođen" i sticao je pristalice upravo zbog toga što je vremenom dobijao neke karakteristike koje su ga više približile lokalnim verovanjima i obicajima.
Studija Radmile Radić o spiritizmu pruža pionirski uvid u ovu gotovo neis-traženu pojavu u srpskom društvu, i broj-nim primerima govori o stanju unutar cr-kve, odnosu crkve i države, i o simbiozi narodnih verovanja i pravoslavlja. Stu-dentima etnologije i antropologije ovo delo može biti narocito korisno jer u naj-boljoj tradiciji prepliće istoriju svako-dnevnog života s etnološkim i antropolo-škim uvidima o narodnoj religiji Srba.
Ana Banić-Grubišić
Knjiga "Narodna verovanja, religija i spiritizam u srpskom društvu 19. i u pr-voj polovini 20. veka" dr Radmile Radić prati razvoj i širenje spiritizma u Srbiji. Kako sama autorka kaže "cilj ovog istra-živanja predstavlja pokušaj doprinosa društvenoj istoriji Srbije budući da govo-ri o nekim aspektima svakodnevnog ži-vota jednog dela stanovništva koji su do sada bili gotovo potpuno nepoznati". Ra-dićevu pre svega zanima kako se i zbog cega spiritizam primio u srpskom dru-štvu i koliko je na to imala uticaja situa-cija u samoj pravoslavnoj crkvi. Arhivski izvori od kojih autorka polazi u istraživa-nju su crkvena i državna štampa kao i popularna spiritisticka literatura i štampa toga vremena. Autorkino interesovanje za pojavu spiritizma na našim prostorima potaknuto je slucajnim pronalaženjem dokumenta pod nazivom "Duhovni rad na izmirenju dveju srpskih dinastija" u Arhivu Jugoslavije, u fondu Dvora, u ko-me se pominju spiritisticke seanse koje su držane u Srbiji i Beogradu prvih dece-nija 20. veka. Knjigu cine dva poglavlja: "Narodna verovanja, religija i razvoj du-hovnog života" u kome se prikazuju obi-caji i verovanja srpskog naroda, i opšte prilike u crkvi koje su cinile plodno tlo za razvoj spiritizma, ciji se dolazak i ši-renje detaljno predstavljaju u drugom po-glavlju.
http://www.bgcentar.rs/images/stories/Datoteke/novosti%20iz%20proslosti%20-%20radmila%20radi.pdf
Srbiju, cije je stanovništvo većinom živelo na selu, 19. i pocetkom 20. veka karakteriše
nizak standard života i nivoa obrazovanja. Živelo se u lošim uslovima, stopa rađanja je bila među najvišima u Evropi, ishrana je bila nekvalitetna i jed-nolicna, higijena loša, alkoholizam ras-prostranjen, a lekara i medicinskog oso-blja nije bilo dovoljno što je dovelo do lošeg stanja zdravlja naroda i stalnog ra-sta stope smrtnosti od raznih bolesti. Na-rod, prilicno bespomoćan u suocavanju s bolestima i smrću, oslanjao se na suje-verje i praznoverice, naviknut na nadri-lekare i lecenje pomoću bajanja i vraca-nja.
Autorka se u tumacenju narodne reli-gije Srba oslanja na istraživanja domaćih etnologa i antropologa koji su se bavili ovom temom. Srpska narodna religija je paganskog karaktera odnosno, smatra se da proces hristijanizacije kod Srba nije bio završen i u praksi su paralelno funk-cionisala i opstajala i narodna verovanja i hrišćanstvo. Narod je verovao u sudbin-sku predodređenost, u duhove, vile, đa-vole, vampire, zduhaće, ale i druga tajan-stvena bića za koja se verovalo da se no-ću pojavljuju oko vodenica, mostova, vi-rova, gustih šuma, groblja, crkava... Predstave o smrti i životu posle smrti imale su veoma važnu ulogu. U narodnoj religiji Srba preovlađuje animisticka koncepcija smrti koja se zasniva na uve-renju da u trenutku covekove smrti duša napušta telo.
U sledećem podpoglavlju prikazuju se verske prilike i razvoj duhovnog živo-ta u Srbiji. Radićeva piše da se o hrišćan-skoj veri i dogmama malo znalo i da je ritualno verovanje kod pravoslavnog sve-ta bilo na niskom stupnju jer se uglav-nom svodilo na poštovanje postova i ver-skih praznika. Zbog oslabljenog uticaja crkve pravoslavlje se mešalo s ostacima paganstva i praznovericama koji su bili veoma rašireni krajem 18. i tokom 19. veka. Sama pravoslavna crkva bila je za-hvaćena nemoralom i korupcijom, sve-štenstvo je bilo nedisciplinovano, razu-zdano i gramzivo. Preovlađivali su sve-štenici-nebogoslovi skromnog obrazova-nja, a samostalnih bogoslovskih radova je bilo veoma malo. Autorka naglašava a je u Srbiji bila konstantna tendencija da se crkva i njeni poslovi podrede drža-vi. Mnogi sveštenici i monasi su bili više u službi nacionalnoj ideji nego veri, bili su agilniji u vođenju politickih poslova nego obavljanju verskih dužnosti. Bitan sadržaj verskog života sacinjavalo je odr-žavanje patrijarhalnih obicaja koji su vr-šeni u krugu porodice bez stroge hrišćan-ske dogmatike i crkvene discipline na-metnute odozgo. Shvatanja obicnih ver-nika odnosila su se na slobodno tumace-nje vere uz ostatke paganstva. Radićeva zakljucuje da se za većinu stanovništva tokom 19. i prve polovine 20. veka mo-glo reći da niti su bili privrženi religiji niti antireligiozni, već indiferentni. Vero-vanja su im u velikoj meri bila eklekticna i nekonzistentna, držali su se i narodnih verovanja i hrišćanske vere.
Drugi deo knjige posvećen je dolasku i širenju spiritizma u Srbiji. Spiritizam dospeva na naše prostore tokom druge polovine 19. veka posredstvom literature, štampe i medijuma koji iz Beca dolaze u Beograd. Prizivanje duhova u Srbiji se upražnjavalo u građanskim krugovima, jer su pobornici spiritizma većinom bili intelektualci koji su citali i prevodili stra-nu literaturu i potom to objavljivali u do-maćim listovima. Casopisi posvećeni ovoj pojavi imali su mali tiraž i ogranice-no trajanje. Na prelazu iz 19. u 20. vek kada je spiritizam u Srbiji bio u punom jeku izlazilo je nekoliko casopisa poput listova "Dositije", "Tajanstveni svet", "Dva sveta", "Glas istine" i "Duhovni svet" ciji su najznacajniji autori i clanci prikazani u ovoj knjizi. U clancima u ca-sopisima i publikacijama se posebno na-glašavalo da otmen svet veruje u spiriti-zam, što je trebalo da predstavlja kljucni dokaz njemu u prilog. Zastupnici spiriti-zma su na njega gledali kao na "eksperi-mentalnim putem utvrđeno saznanje da postoji duša i posle telesne smrti" i sma-
trali su da on može da "odvrati srpski na-rod od bezverja jer on nije zaglupljivanje mozga već nauka". U hrišćanskim listo-vima pisano je kako je spiritizam moda dospela iz Amerike, koja istinitu veru za-menjuje s novim i opasnim sujeverjem, da predstavlja obmanu od strane šarlata-na... Pisalo se i da spiritisti stupaju u ve-zu sa pristalicama socijalizma u Americi i da on predstavlja ozbiljan problem kako za crkvu tako i za državu. Ipak, Radićeva napominje kako je "Glasnik pravoslavne crkve" prilicno mlako reagovao na posto-janje spiritizma u zemlji.
Naredna podpoglavlja su posvećena istaknutim srpskim spiritistima Cedomi-lju Mijatoviću i Dragutinu Iliću. Cedo-milj Mijatović bio je jedan od najpozna-tijih spiritista, ezotericara i istraživaca paranormalnih pojava u Srbiji, i upravo se on oznacava kao "ucitelj i otac srp-skog spiritizma". Bio je istoricar, knji-ževnik i diplomata, clan SANU, inten-zivno ukljucen u politicki život. Autorka piše da je Mijatović imao kljucan uticaj na širenje spiritizma u Srbiji, kojeg je shvatao kao mogućnost opštenja s ono-stranim svetom bez napuštanja tradicio-nalnih pravoslavno-hrišćanskih uverenja. Dragutin Ilić je bio urednik i saradnik ra-znih casopisa krajem 19. i pocetkom 20. veka. Ilić je bio prvi srpski pisac koji je opisao svoja spiritisticka iskustva i poku-šao naucno da ih objasni. U svojim pri-povetkama i romanima pisao je o para-normalnim senzacijama, snovima, spiriti-stickim doživljajima i seansama. Sma-trao je da je spiritizam filozofsko-ekspe-rimentalna disciplina, i nastojao je da pronađe kompromis između hrišćanstva i hrišćanske crkve s jedne strane i svih ostalih religija u svetu, kao i sa okulti-zmom, odnosno parapsihologijom s dru-ge strane. Cedomilja Mijatovića, Lazara Komarcića i Dragutina Ilića pored spiri-tizma povezivalo je i to da su se sva tro-ica bavila politikom, književnošću i no-vinarstvom.
Autorka potom razmatra vezu između spiritizma i bogomoljackog pokreta koji spontano nastaje među seljaštvom kao re-akcija na oslabljenu crkvenost u narodu. U pocetku pokret nije imao nikakvu orga-nizaciju, opšte ime niti jasnu orijentaciju. Bogomoljci su cesto dovođeni u vezu s misticizmom i spiritizmom, i smatrali su Cedomilja Mijatovića svojim pokretacem. Poput spiritista, u smrti su videli tranziciju na neko bolje mesto. Episkop Nikolaj je na bogomoljce gledao kao na spontani po-kret srpskih seljaka, proste pobožne ljude, i za glavne pokretace smatrao je Milana Bozoljca i Dragoljuba Milivojevića. Cr-kva je nastojala da ovaj pokret ne izađe iz njenih okvira pa je bogomoljacki pokret ozvanicen blagoslovom crkve 1920. godi-ne kada dolazi i do pokretanja lista "Bo-gomolja" i tada ime bogomoljac postaje opšti naziv. Osnivanje Narodne hrišćan-ske zajednice imalo je za cilj moralni pre-porod naroda, a NHZ je stajala iza raznih izdanja vezanih za spiritizam, prorocan-stva, otkrovenja.
U perodu između dva svetska rata kriticari spiritizma su bili glasniji od nje-govih podržavalaca - crkvena štampa je bivala sve odlucnija u osudi spiritizma, pozivala je spiritiste da se pokaju, kritika je bila upućena i od strane nekadašnjih pristalica iz redova bogomoljackog po-kreta koji dobija institucionalne-crkvene okvire i poziva zabludele spiritiste da se pomoću Boga vrate na pravi put. Broj spiritistickih casopisa naglo opada te se spiritizam tokom 30-ih godina 20. veka povlaci gotovo u potpunosti iz javne u privatnu sferu delovanja. Prema autorki spiritizam je u Srbiji bio "prerađen ili pronarođen" i sticao je pristalice upravo zbog toga što je vremenom dobijao neke karakteristike koje su ga više približile lokalnim verovanjima i obicajima.
Studija Radmile Radić o spiritizmu pruža pionirski uvid u ovu gotovo neis-traženu pojavu u srpskom društvu, i broj-nim primerima govori o stanju unutar cr-kve, odnosu crkve i države, i o simbiozi narodnih verovanja i pravoslavlja. Stu-dentima etnologije i antropologije ovo delo može biti narocito korisno jer u naj-boljoj tradiciji prepliće istoriju svako-dnevnog života s etnološkim i antropolo-škim uvidima o narodnoj religiji Srba.
Ana Banić-Grubišić
Коментари