Mit o bogumilima

Đorđe Ćapin

Mit o bogumilima

Tekst je objavljen u časopisu "Pogledi" br. 179., Kragujevac, septembar 1995., str. 24-25 i u časopisu "Vidoslov – Sabornik eparhije Zahumsko-hercegovačke i Primorske" br. 9., Trebinje 1996., str. 59-62.

Malo je problema u srpskoj istoriji koji su toliko istupili van okvira nauke, kao što je izmišljotina o tzv. “bogumilima” ili “patarenima” u srednjevjekovnoj Bosni i Humu. Gotovo je nevjerovatno da je od tako malo početnih elemenata izgrađen grandiozan sistem neistina i poluistina, koji je do skora bio oficijelna i nedodirljiva “naučna” istina, papagajski ponavljana od osnovne škole do univerziteta. Naravno, kao i sve što je izgrađeno na lažima, i ta konstrukcija bi se brzo raspala, kao bivša Jugoslavija, da se iko usudio u prethodnom periodu da je podvrgne iole ozbiljnoj kritici. Malobrojni autori koji su to uspjeli (Petranović i Glušac) u zvaničnoj istoriografiji su zaobilaženi i prećutkivani kad god je to bilo moguće, a kad nije, onda su im lijepljene etikete tipa “nije školovan istoričar” “uzalud je pokušavao da dokaže” i sl., uvijek bez obzira na argumente, bez ozbiljne kritike ili pokušaja polemike. Pošto o ovoj temi šira javnost veoma malo zna, uglavnom samo iskrivljenu zvaničnu verziju iz školskih programa, pokušaćemo ukratko da je približimo i prepoznamo snage koje su mit stvorile i održavale do danas.

Početak priče ćemo lako vremenski i prostorno locirati u XIX vijek i austro-ugarsku balkansku politiku (odvajanje zapadnih srpskih zemalja od Srbije i Crne Gore i pokušaj stvaranja “bosanske” nacije). Mit o “bogumilima” je stvorila Austro-Ugarska, ona ga je održavala do svog raspada, a isti koncept i istu politiku, samo nešto primitivnije i agresivnije, sprovodi i bivša SFRJ u besmislenoj vještačkoj tvorevini zvanoj “SR Bosna i Hercegovina” (kada je po istom receptu izmišljena i “muslimanska” nacija).

Osnov priče je prilično jednostavan, a ogoljen, bez zaštite “autoriteta” iz nauke i politike, djeluje naivno: Srednjevjekovna bosanska država nije bila srpska ni pravoslavna. Većina stanovništva je ispovijedala jednu dualističku jeres – bogumilstvo, koja je bila i državna vjera. Kako je ta jeres imala izvjesnih dodirnih tačaka sa islamom, došlo je do kolektivnog prelaska bogumila u islam ubrzo po turskoj okupaciji. Zaključak – bosanski muslimani nisu bili pravoslavni Srbi, oni su jedini autohtoni, čuvari starih predturskih tradicija i jedini državotvorni elemenat u Bosni!

Međutim, ma koliko priča naivno djelovala (vremenom je nešto modifikovana), njeno stogodišnje ponavljanje dalo je nimalo naivne rezultate. Krajnji ishod svijesti izgrađene na njoj su današnji ostaci Alijine Bosne i krvavi građanski rat koji je odnio stotine hiljada ljudskih života.

“Bogumile” je u nauku na velika vrata uveo Franjo Rački 1869., nekritički uzimajući “zdravo za gotovo” krajnje sumnjive latinske izvore. Mada u momentima dolazi u protivrječje sa samim sobom, čak i u istom tekstu, i često daje naivna i neprihvatljiva tumačenja kad činjenice govore suprotno, njegova konstrukcija je prihvaćena, nadgrađivana, politički podržavana i silom vlasti održavana do danas.

Sam termin “bogumili” u Bosni nije poznat ni u izvorima ni u tradiciji. Ni najžešći branioci mita ne slažu se u osnovnim postavkama i manifestacijama te “vjere”. Uglavnom joj pripisuju izražen dualizam (dobro-zlo), odbacivanje Starog zavjeta, preziranje ikona i Časnoga Krsta, nepriznavanje Svete Trojice, nepoznavanje Svetih tajni, te nepostojanje hramova i organizovane jerarhije. Dokazati postojanje nečeg ovakvog u srpskoj srednjevjekovnoj pravoslavnoj Bosni, čija je gotovo čitava sačuvana materijalna i duhovna kultura pravoslavna, nije bilo nimalo lako. Tako je osnova bajke vremenom nešto modifikovana, da bi izgledala vjerovatnije, pa je u novije vrijeme važilo zvanično tumačenje (u duhu “bratstva-jedinstva” i nacionalne simetrije) da su u Bosni ravnopravno živjeli bogumili, rimokatolici i pravoslavni.

Prostor ne dozvoljava polemisanje sa svim postavkama mita o “bogumilima”, ali i najpovršniji uvid u osnovne teze čini ih neodbranjivim. Tzv. “bogumila” ili bilo koje značajnije i uticajnije jeretičke grupe u srednjevjekovnoj Bosni i Hercegovini jednostavno nikada nije bilo. Od prvih pomena u izvorima do pada pod Turke krajem XV vijeka (a i mnogo kasnije, dok islamizacija nije uzela jačeg maha), Bosna je bila čisto srpska i pravoslavna država. Bila je toliko izazivački pravoslavna na vratima Zapada, da je protiv nje vođeno više krstaških ratova, u kojima su daleki preci današnjih krvoloka, kao ugarske sluge, činili nad bosanskim Srbima iste onakve zločine kakve njihovi potomci čine danas. Primanje papskih legata, formalno priznavanje pape, dozvoljavanje širenja nekih zapadnih monaških redova i sl. bilo je samo diplomatsko taktiziranje, koje nije imalo nikakvog uticaja na unutrašnji vjerski život zemlje. To potvrđuju upravo latinski izvori, koji su prepuni najpogrdnijih kvalifikacija o stanovništvu i vladarima Bosne. Po njima, stanovnici Bosne su “jeretici”, “maniheji”, “patareni”, a njihova zemlja rasadnik svih mogućih zala i jeresi, kao uostalom i ostale pravoslavne zemlje. Za Rimokatoličku crkvu toga doba jeretik je svaki hrišćanin, dakle i pravoslavni, i prije svega pravoslavni, koji ne priznaje apsolutnu vlast pape, rimokatoličke dogme i latinski obred. (Do danas je taj stav znatno ublažen). Sam termin “patareni”, “paterini”, kojim se najčešće označavaju stanovnici Bosne, označava one koji uče da Duh Sveti ishodi od Oca (ex Patre), dakle pravoslavne, za razliku od rimokatolika koji uče da ishodi od Oca i Sina (ex Patre Filioque). Vladari u svojim poveljama stanovnike svoje zemlje izričito nazivaju Srbima, a jezik srpskim (povelje bana Matije Ninoslava Dubrovniku). Većina povelja počinje znakom krsta i pominjanjem Svete Trojice. Znak krsta, koji izmišljeni “bogumili” navodno preziru, postoji na većini grobova pod stećcima. Nasuprot laži o “bogumilima” koji nisu imali vjerskih objekata, stoje ostaci mnoštva srednjevjekovnih crkava sa pravoslavnim oltarima okrenutim istoku, isto kao i u ostalim srpskim zemljama. Karakteristični nadgrobni spomenici “stećci” su a priori bez čvrstih dokaza proglašeni bogumilskim i dugo su bili jedan od stubova kojim je podupiran mit o “bogumilima”. Ogromna većina grobalja pod stećcima je orijentisana pravoslavno (istok-zapad, sa glavom na zapadu). Kartiranjem malobrojnih nekropola orijentisanih sjever-jug u rubnim područjima, jednom će se više saznati o katoličenju Srba i najranijim korijenima današnjih “Hrvata” u Bosni, Hercegovini i Primorju. Ogromna većina stećaka je smještena pored pravoslavnih crkava (uključujući ruševine i crkve koje su kasnije preoteli rimokatolici). Stećci su karakteristika srpskog dinarskog prostora (Lika – Skadarsko jezero i Jadranska obala – Pakrac). Nema stećaka van srpskog etničkog prostora, niti stećaka unutar njega za koje se može dokazati da ne pripadaju Srbima. Zbog toga su i uništavani, naročito na Primorju. Sve vijesti o Bosni turskog perioda govore o pravoslavnim Srbima. Ne postoji nikakav dokaz (a takav događaj bi morao ostaviti traga) o masovnom prelaženju velikog broja ljudi u islam za kratko vrijeme. Iz turske Bosne u susjedne zemlje nije izbjegao nijedan jedini jeretik ni bogumil, već uvijek i jedino pravoslavni Srbi. Sve dokaze o pravovjernosti Srba srednjevjekovne Bosne teško je ukratko i nabrojiti. Nasuprot njima postoje samo izmišljotine i konstrukcije koje nije moguće ozbiljno uzeti u obzir, a nikad ne bi ni nastale, niti se održale do danas, da iza njih nije stajao politički interes rastakanja Srpstva i otimanja srpskih teritorija.

Iza svega na samom početku stoje interesi Austro-Ugarske u srpskim zemljama. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine počinje organizovana akcija rasrbljavanja, potiskivanje srpskog elementa i pokušaj odvajanja srpskih zemalja zapadno od Drine od istočnog dijela Srpstva. Svemu je, pored političke, trebalo dati i “naučnu” osnovu, a tu je prošlost Bosne sa “bogumilima” trebala da odigra ključnu ulogu u dokazivanju bosanske “posebnosti”. U tom smislu je naročito plodan bio period uprave austro-ugarskog guvernera Benjamina Kalaja (1882 – 1903).

Pogodan materijal za sprovođenje svojih namjera Austrija je našla u bosanskim muslimanima, kojima se pokušava usaditi novokomponovana predturska “bosanska” tradicija i državna svijest. Time su se pokušale, s jedne strane, potisnuti žive srpske tradicije, a sa druge, turska državna ideja, kojoj su jedino bili odani i koja ih je, u krajnjem, i stvorila. Tu politiku prihvata dio muslimanskog plemstva. Naročito se istakao Mehmed-beg Kapetanović sa svojom brošurom “Šta misle muhamedanci u Bosni” (1886). Tu je prvi put od strane jednog muslimana javno izrečena tvrdnja o porijeklu bosanskih muslimana od tzv. “bogumila”. Štafetu preuzima režimski list “Bošnjak” koji tezu dalje razrađuje i uči muslimane “bosanskoj” tradiciji i latinici, koja im je do tada bila potpuno nepoznata. Svim silama se radi na afirmaciji “bosanske” nacije i “bosanskog” jezika. “Bosanski jezik” dobija 1890. i svoju gramatiku. Nasilno se kroz udžbenike falsifikuje sve što je srpsko, od istorije do narodne tradicije. Na štetu ćirilice (koja je uz ograničenu upotrebu turskog jezika i arapskog pisma bila pismo svih stanovnika Bosne i Hercegovine bez obzira na konfesionalnu pripadnost), forsira se latinica. Kroatizovani Njemac iz Bjelovara Kosta Herman (Hormann), savjetnik Zemaljske vlade i jedna od ključnih figura u osnivanju i radu Zemaljskog muzeja, objavljuje 1888. god. narodne pjesme muslimana, latinicom, što je izazvalo čuđenje i protest čitave pismene Evrope.

Osnivanjem Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. god. sistematski započinje rad na “naučnom” utemeljenju “posebnosti” Bosne i Hercegovine. Muzej od samog osnivanja radi po uputstvima i pod direktnim nadzorom Zemaljske vlade i Kalaja lično. Pored značajnih naučnih rezultata na gotovo svim poljima, koji se ne mogu osporiti, rad stručnjaka Muzeja je posebno usmjeren na istraživanje (i konstruisanje) istorijskih osnova posebnosti Bosne i Hercegovine, sa naglaskom, naravno, na “bogumile” i stećke. Primjera tendencioznog prikazivanja prošlosti ima bezbroj, od nekritičkih tumačenja do otvorenih falsifikata. Ćiro Truhelka od lokalne varijante srpske ćirilice (bosančice) izmišlja posebno pismo, navodno potpuno nezavisno od ćirilice. I mada je laž suviše očigledna da bi mogla da se održi u tom obliku, termin je ušao u upotrebu, pa zainteresovani čitalac u Enciklopediji likovnih umjetnosti, tom I, Zagreb 1959, str. 442. u odrednici “bosančica” može pročitati da je to “bosanica, bosanska bukvica, hrvatska ćirilica, zvana i žensko pismo”, dakle sve, samo ne ono što stvarno jeste – srpska ćirilica. Zemaljski muzej preživljava Austro-Ugarsku i nastavlja rad u dvije Jugoslavije (sa kratkim ratnim periodom u tzv. NDH, kada je postao “hrvatski”). Rezultati rada generacija stručnjaka su impresivni, ali “bogumilska” teza opstaje do danas. Iako su objektivni naučnici rušili jednu po jednu postavku mita, teorija je evoluirala samo do već navedenog “bratsko-jedinstvenog” simetričnog stava (ravnopravni bogumili, rimokatolici i pravoslavni u sreći, ljubavi i veselju žive u jeretičkoj Bosni). Cjelinom problema niko se nije pozabavio, a nije ni smio, jer bi se time dovele u pitanje osnovne postavke komunističke vlasti u Bosni i Hercegovini.

Šira javnost je donekle upoznata sa čitavom prevarom tek poslije raspada SFRJ, ponovnim štampanjem knjige dr Vasa Glušca “Istina o bogomilima” (prvo izdanje Beograd 1941., dovršeno 1945.) u izdanju Književnih novina iz Beograda 1992. Briljantni pogovor Đorđa J. Janića daje ubjedljive odgovore na pitanje ko i zašto još uvijek insistira na mitu o “bogumilima”

Na “Savjetovanju o muzejskoj djelatnosti, arhivima i zaštiti baštine u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini”, održanom u Bijeljini u maju ove godine, dr Miodrag Petrović je održao zapaženo predavanje pod naslovom “O krstjanima u Bosni”. Predavanje je argumentovana i bespoštedna kritika važećih “bogumilskih” teza, a naročito radova akademika Sime Ćirkovića, koji je posljednji ubijeđeni branilac austro-ugarskog pogleda na Bosnu i problem “bogumilstva”.

Srpska nauka polako, ali sigurno, stavlja tačku na još jednu antisrpsku i antipravoslavnu laž. Čišćenje školskih programa od ovog i svih drugih okupacionih taloga ići će teže i trajaće duže, ali to više zavisi od vlasti nego od nauke.

U Herceg-Novom, 07. 08. 1995